الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام (کتاب)

کتاب «الفقه المنسوب للإمام الرضا عليه السلام» مشهور به «فقه الرضا»، کتابی در خصوص ابواب فقهی و منسوب به امام رضا (علیه السلام) است. البته برخی در صحت انتساب این کتاب به آن حضرت تردید کرده اند.

تاریخچه‌ کتاب

این کتاب تا قبل از علامه مجلسى بین اصحاب رایج نبود. وى این کتاب را در «بحارالأنوار» آورد و به آن استناد نمود. ایشان در این باره مى‌نویسد: «کتاب فقه الرضا علیه السلام را من از طریق سید فاضل و محدث، قاضى امیرحسین نقل مى‌کنم، وى مى‌گوید: در زمانى که من در مجاورت خانه خدا زندگى مى‌کردم عده‌اى از اهل قم براى حج آمدند و به همراه آنها کتابى قدیمى بود که تاریخ آن به زمان امام رضا (علیه السلام) بازمى‌گشت و بر آن کتاب خط امام رضا علیه السلام و اجازه بسیارى از فضلا و علما به چشم مى‌خورد و براى من یقین حاصل شد که این کتاب متعلق به آن حضرت است؛ لذا از روى آن کتاب یک نسخه نوشتم».

بعد از علامه مجلسى، میرزا عبدالله افندى صاحب «ریاض» و سید مجاهد صاحب «مفاتیح الأصول» و شیخ بحرانى و فاضل کاشانى و محقق نراقى نیز این کتاب را تایید و روایات آن را در کتاب‌هاى خود نقل کرده‌اند.

مولى مهدى نراقى یک نسخه از این کتاب را به خط خود استنساخ کرده و بر آن نوشته است: «من این نسخه را از روى نسخه‌اى نوشتم که یا به خط خود امام علیه السلام مى‌باشد و یا توسط بعضى از معاصرین آن حضرت از روى خط ایشان نوشته شده است».

مرحوم سید نعمت الله جزایری در مقدمه شرح التهذیب می نویسد: کتاب «فقه رضوی» در این سال ها از بلاد هند به اصفهان آورده شد و اکنون، در کتابخانه شیخ ما (ملا محمدباقر) نگاهداری می شود.

سید بحرالعلوم رحمه الله، از نسخه فقه الرضا علیه السلام که در کتابخانه آستان قدس رضوی است، نام می برد که بر آن نوشته بوده است: اصل این کتاب، به خط کوفی بوده و میرزا محمد، آن را به خط عربی متداول، منتقل کرده است.

در نسخه‌اى که در مشهد مقدس موجود مى‌باشد، آمده است: «این کتاب را امام هشتم براى محمد بن سکین نوشته است». در کتاب‌هاى رجال آمده است که محمد بن سکین بن عمار نخعى فردى ثقه و مورد اطمینان است و کتابى نیز دارد.

صاحب ریاض مى‌گوید: «این کتاب در شهر مکه معظمه به خط امام رضا علیه السلام موجود است که به خط کوفى نگاشته شده و تاریخ آن سال ۲۰۰ هجرى مى‌باشد و بر آن اجازات علما و فضلا نگاشته شده و هم اکنون جزو کتب سید على‌خان مدنى است».

در اول کتاب این گونه آمده است: «یقول عبدالله علی بن موسى الرضا» و در جاى دیگر آمده است: «و از چیزهایى که ما اهل بیت بر آن مداومت داریم...» همچنین: «از پدرم شنیدم که این گونه مى‌فرمود...».

تردید در انتساب‌ کتاب

در باب اصل نگارش کتاب فقه الرضا علیه السلام یا الفقه المنسوب للامام الرضا علیه السلام، در مراجع و مصادر مختلفی بحث شده است و آن را مورد نقد و نظر قرار داده اند. محور این بحث ها انتساب این کتاب به امام رضا علیه السلام است. بعضی بر این عقیده اند که این کتاب، به قلم خود امام است و بعضی گفته اند که به نقل از ایشان است.

اما برخى این کتاب را تألیف امام رضا علیه السلام نمى‌دانند، بزرگانى مانند: شیخ حر عاملى، سید خوانسارى، پدر سید جلیل سید حسین قزوینى، وحید بهبهانى و سید حسن صدر و این گونه استدلال مى‌کنند:

1. اگر این کتاب به امام رضا علیه السلام تعلق داشت، چرا هزار سال از آن خبرى نبود و چهار امام بعد از امام رضا علیه السلام نیز به آن اشاره‌اى نداشته‌اند؛ در غیر این صورت در میان اصحاب و علما مشهور مى‌شد و حداقل نام آن را در کتب روایى خود مى‌آوردند.
2. در این کتاب کلماتى آمده که بعید است از امام علیه السلام باشد مانند: «من روایت مى‌کنم» یا «روایت شده است» یا «روایت مى‌کند» یا «ما روایت مى‌کنیم» و این شکل بیان از سیاق کلمات امامان معصوم علیهم السلام نیست.
3. در بعضى از قسمت‌هاى کتاب آمده است: «صفوان بن یحیى و فضالة بن أیوب جمیعا عن العلاء بن رزین عن محمد بن مسلم عن أحدهما» حال آن که نام روات را این گونه آوردن مناسب کتاب‌هاى روایى یاران ائمه است نه خود ائمه علیهم السلام؛ لذا احتمال دارد این کتاب تالیف یکى از اصحاب امام رضا علیه السلام بوده باشد.
4. اگر این کتاب نوشته امام رضا علیه السلام باشد، باید حتما على بن بابویه - پدر صدوق - و یا خود شیخ صدوق در کتاب «عیون أخبار الرضا» به آن اشاره مى‌کرد.
5. در این کتاب احکامى آمده که مخالف صریح مذهب است مانند: «به جاى مسح پا مى‌توان پا را شست» و این که «اگر پوست میته را دباغى کنیم مى‌توانیم با آن نماز بخوانیم» و این که «اگر در ظرف آب خمر بریزد مى‌توان با آن وضو گرفت» و «در نکاح حضور شاهد لازم است» و یا این که «سوره ‌قل أعوذ برب الناس و قل أعوذ برب الفلق‌ جزو قرآن نیست».

مؤلف کتاب

درباره مؤلف کتاب مزبور نیز آرا و دیدگاه های مختلفی وجود دارد که به بعضی از آن ها اشاره می شود:

1. تألیف حضرت رضا علیه السلام است.
2. به دستور آن حضرت، یکی از فرزندان امامان آن را نگاشته است.
3. نوشته یکی از اصحاب آن حضرت است که در فهرست نامه ها برای آنان کتاب هایی یاد شده که از آن حضرت، روایت نموده اند.
4. تألیف یکی از اصحاب امام رضا علیه السلام است.
5. همان کتاب المنقبةی امام حسن عسکری علیه السلام است.
6. نوشته یکی از راویان ائمه اطهار علیهم السلام است.
7. تالیف یکی از قدمای اصحاب است.
8. همان الشرائع علی بن بابویه قمی است.
9. همان کتاب التکلیف شلمغانی است.
10. مجهول المؤلف است.

نسخه‌هاى کتاب‌

1. نسخه‌اى در کتابخانه حضرت آیت الله نجفى مرعشى موجود است که در آخر آن آمده: «إلى هنا خطه سلام الله علیه و على آبائه و أبنائه».
2. نسخه موجود در کتابخانه آستان قدس رضوى که در آخر آن دارد: «این کتابى است که حضرت امام الجن والانس سلطان، ابى الحسن على بن موسى الرضا علیه التحیة والثناء از جهت محمد بن سکین تصنیف نموده بودند و نسخه اصل به خط مبارک حضرت در مکه است و حضرت مغفرت پناه، مولانا میرزا محمد محدث از خط شریف حضرت که به کوفى بوده به عربى انتقال نموده‌اند».

متن کتاب

فقه الرضا (علیه السلام)

منابع

• ویکی نور